Naród bez dziejów, bez historii, bez przeszłości, staje się wkrótce
Prymas Stefan Wyszyński
narodem bez ziemi, narodem bezdomnym, bez przyszłości.
Kto nie szanuje i nie ceni swej przeszłości, nie jest godzien
Marszałek Józef Piłsudski
szacunku teraźniejszości, ani nie ma prawa do przyszłości.
Czym są zabytki, jeśli nie zachowanymi, widocznymi znakami przeszłości. Zabytki sztuki i kultury, są mostem łączącym przeszłość z przyszłością, są świadectwem naszych dziejów, przekazującym pamięć o czynach przodków, o ich życiu, ich intencjach i preferencjach. Zgodnie z polskim prawem zabytkiem nazywamy „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Zabytki są zatem dowodami narodowej kultury oraz świadectwem jej cech indywidualnych, a zarazem pełnym wartości mieniem całego społeczeństwa. Żadne pokolenie nie ma prawa uważać siebie za właściciela dziedzictwa kulturowego, a jedynie staje się czasowym jego depozytariuszem, na którym spoczywa obowiązek zachowania i przekazania go potomności w możliwie niezmienionej formie.
Cmentarz Powązkowski w Warszawie jest nekropolią stanowiącą nie tylko istotny element dziedzictwa kulturowego Polski, ale również jednym z najpiękniejszych i szczególnie cennych miejsc i cmentarzy w Europie. Jest także bardzo ważnym miejscem dla miasta Warszawy i jej mieszkańców, stanowiąc panteon dwustu lat trudnej historii naszej stolicy. Misją kilku już pokoleń konserwatorów zabytków jest zachowanie dziedzictwa i historycznego charakteru tego szczególnie ważnego miejsca. Obiekty znajdujące się na terenie cmentarza, posiadają wyjątkową wartość historyczną, artystyczną i edukacyjną. Wpisana do rejestru zabytków nekropolia, jest niezwykłą galerią rzeźby i małej architektury, rozległym muzeum, od ponad 230 lat nierozerwalnie związanym z dziejami Polski i Warszawy, znajdującą się pod ścisłą ochroną instytucji ochrony zabytków. Specjalistycznej opiece podlega również zieleń znajdująca się na terenie cmentarza. Stare drzewa oraz śpiew ptaków mieszkających wśród nich, tworzą niespotykany w najpiękniejszych nawet parkach, nastrój zadumy i refleksji.
Na podstawie wielu źródeł i opracowań, jak również badań konserwatorskich prowadzonych bezpośrednio przy zabytkach, wynika, że już od czasów starożytnych odczuwano i rozumiano konieczność dbania o dorobek twórczy poprzednich pokoleń. Aby chronić obiekty uznane za godne zachowania, które już ulegały procesowi starzenia i stopniowej degradacji, dokonywano szeregu zabiegów technicznych i estetycznych, w różnym stopniu ingerujące w oryginalną strukturę poszczególnych elementów. Nie były to zabiegi, jakie dzisiaj określamy mianem sztuki konserwatorskiej. Konserwacja dzieł sztuki jako dyscyplina naukowa, której celem jest świadomie zorganizowana opieka i ochrona obiektów historycznych, powstała dopiero w drugiej połowie XIX wieku i od początku ściśle powiązana była z dziedzinami takimi jak architektura czy historia sztuki. Jej zasady nie zostały sprecyzowane i określone od samego początku, gdyż dopiero z końcem XVIII wieku zaczęto dostrzegać społeczną wartość obiektów zabytkowych i pamiątek przeszłości. W dobie Wielkiej Rewolucji Francuskiej wydano dekrety mówiące o opiece państwa nad dziełami sztuki, podkreślając ich wyjątkową rolę w rozwoju dziedzin związanych nie tylko ze sztuką, ale przede wszystkim z oświatą. Także w innych krajach europejskich w pierwszej połowie XIX wieku, wzrosło zainteresowanie dziedzictwem przeszłości. Zaczęto dostrzegać pozytywny wpływ dzieł sztuki, będących świadkami historii dawnych wieków, na całe społeczeństwo. Na ziemiach polskich, z początkiem XIX wieku, przede wszystkim w Galicji, będącej wówczas w granicach Państwa Habsburgów, zaczęły rozwijać się zorganizowane formy opieki nad zabytkami. Kraków stał się ważnym ośrodkiem wymiany myśli konserwatorskiej, skupionej zwłaszcza wokół obiektów
powstałych w okresie romańskim i gotyckim. Pro- wadzono prace inwentaryzacyjne, naukowe badania archeologiczne, jak również zapoczątkowano wydawanie publikacji dotyczących kształtu, charakteru i stylu obiektów historycznych. Otoczono opieką konserwatorską zagrożone obiekty, będące częścią dziedzictwa kulturowego, a także podjęto się zadania odbudowy zabytków zburzonych w minionych dziesięcioleciach.
Jednakże działania te prowadzone były raczej w oparciu o swobodną interpretację artystyczną, niż zgodnie z precyzyjnie określonymi zasadami naukowymi. Wzrost zainteresowania społeczeństwa, nie tylko na ziemiach polskich, ale również w innych częściach Europy konserwacją i opieką nad zabytkami, spowodowało liczne wojny i konflikty na przełomie XIX i XX wieku. Wskutek działań wojennych zniszczeniu uległo wiele cennych obiektów. W drugiej połowie XIX wieku zaczęły powstawać teorie konserwatorskie, które zbudowane były na bazie naukowego i praktycznego podejścia do zabytków. Praca konserwatorów zaczęła skupiać się wzmacnianiu struktury zagrożonych ruiną obiektów oraz usuwaniu przyczyn powodujących degradację i zniszczenia. Zapoczątkowano, kontynuowane później na większą skalę w okresie międzywojennym, badania technik i technologii konserwatorskich, a także badania w zakresie historii sztuki. Miały one na celu zbadanie i sprecyzowanie technik i materiałów jakich używano przy wznoszeniu obiektów w minionych wiekach. Druga wojna światowa miała tragiczne skutki nie tylko dla obywateli państw biorących udział w konflikcie, ale także dla zabytków znajdujących się na terenie walk. Działania wojenne doprowadziły do wielkich zniszczeń, a jedną z najciężej dotkniętych aglomeracji była Warszawa. Konserwatorzy zabytków i architekci stanęli przed wielkim wyzwaniem, bowiem musieli zmierzyć się z problemem określenia metod konserwatorskich nie dla pojedynczych obiektów zabytkowych czy ich fragmentów, ale dla całych zespołów urbanistycznych, niemal zrównanych z ziemią. Zrodziło to w wielu krajach potrzebę solidarnej odpowiedzialności za zachowanie obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe Europy. Powstały liczne organizacje o zasięgu międzynarodowym, które za cel przyjęły propagowanie idei konserwatorskich, u podstaw których leży konieczność zachowania historycznej, zabytkowej substancji i w jak największym stopniu autentyzmu obiektów, przy jednoczesnym
Primum non nocere czyli „po pierwsze nie szkodzić” jest jedną z naczelnych zasad etycznych w medycynie. Reguła ta jest, także obowiązkiem konser- watorów wobec zabytków, podobnie jak lekarzy wobec ludzi i zwierząt, po- nieważ dobry stan dzieła sztuki czy ludzkiego zdrowia, raz utracony, trudno później odzyskać. Zadaniem konserwatorów dzieł sztuki jest zatem powstrzymywanie i leczenie „chorób” atakujących obiekty zabytkowe. Należy eliminować czynniki niszczące, a jeśli obiekt już został „zainfekowany”, należy usunąć przyczyny niszczenia, tak aby degradacja nie postępowała. Chcąc zachować dzieła sztuki jak najdłużej w możliwie niezmienionej formie, zabiegi konserwatorskie powinny być tak dobrane, aby ich ingerencja w strukturę obiektu była możliwie minimalna, żeby wpływ na historyczną tkankę w nim zawartą nie zmieniał charakteru zabytku. Ważnym jest, aby mieć na uwadze także możliwość odwrócenia czynności konserwatorskich, aby w razie zaistniałej konieczności móc wrócić do stanu obiektu sprzed interwencji, gdyby trakcie badań nad nowymi technologiami konserwatorskimi, opracowano skuteczniejszą metodę powstrzymania procesów degradacji oryginalnych elementów zabytków. Dlatego od konserwatorów zabytków oprócz wiedzy z zakresu historii sztuki, technik i technologii konserwatorskich, mikrobiologii oraz innych nauk związanych z ich ochroną, wymaga się specjalnego talentu i wrażliwości wyczuwania tych wszystkich subtelności których nie sposób opisać i ująć w paragrafy. Konserwacja dzieł sztuki jest dziedziną, w której poznanie przez naukę i sztukę uzupełnia się wzajemnie.
Jest to jedna z nielicznych dyscyplin, gdzie wysiłek intelektualny jest ściśle związany z umiejętnościami i pracą artystyczną, ponieważ przy obiekcie zabytkowym spotyka się wiedza, nauka i refleksja doświadczenia estetycznego z praktycznym działaniem na rzecz jego ochrony. Zadanie konserwatorów zabytków polega na nierównej walce, zazwyczaj przez człowieka przegrywanej, ze skutkami niszczycielskiej siły upływającego czasu. Przyszłym pokoleniom pozostanie jedynie to, o co my współcześni zdołamy zadbać i przekazać, zarówno z własnej działalności i twórczości, jak i dziedzictwa kulturowego pozostawionego nam przez naszych przodków.
